FAMILIARIZE YOURSELF WITH SANSKRIT
LESSON 23
EXAMPLES OF WORD
FORMATIONS IN SANSKRIT
The following verses
under ’वारिवर्गः’
chapter in Amarakosa list the synonyms for ‘water’:
under ’वारिवर्गः’
chapter in Amarakosa list the synonyms for ‘water’:
आपः स्त्री भूम्नि वार्वारि सलिलं कमलं जलं।
पयः कीलालममृतं जीवनं भुवनं वनं।
कबन्धमुदकं पाथः पुष्करं सर्वतोमुखं।
अंभोऽर्णस्तोयपानीयनीरक्षीरांबुशम्बरं।
मेघपुष्पं घनरसःत्रिषु द्वे आप्यमम्मयम् ॥
आपः ((always
plural), वाः, वारि, सलिलं, कमलं, जलं, पयः, कीलालं, अमृतं, जीवनं, भुवनं, वनं, कबन्धं, उदकं, पाथः, पुष्करं, सर्वतोमुखं, अंभः, अर्णः, तोयं, पानीयं, नीरं, क्षीरं, अम्बु, शम्बरं, मेघपुष्पं, घनरसः
plural), वाः, वारि, सलिलं, कमलं, जलं, पयः, कीलालं, अमृतं, जीवनं, भुवनं, वनं, कबन्धं, उदकं, पाथः, पुष्करं, सर्वतोमुखं, अंभः, अर्णः, तोयं, पानीयं, नीरं, क्षीरं, अम्बु, शम्बरं, मेघपुष्पं, घनरसः
A number of words are formed using the above synonms of water. Given
below are a few common examples where synonyms for lotus are derived from
synonyms for water using the suffix ’जं’’
below are a few common examples where synonyms for lotus are derived from
synonyms for water using the suffix ’जं’’
१.
वारि + जं = वारिजं
वारि + जं = वारिजं
२.
सलिलं + जं = सलिलजं
सलिलं + जं = सलिलजं
३.
जलं + जं = जलजं “
जलं + जं = जलजं “
४.
वनं + जं = वनजं
वनं + जं = वनजं
५.
नीरं + जं = नीरजं
नीरं + जं = नीरजं
६.
अंबु + जं = अंबुजं
अंबु + जं = अंबुजं
७.
पयः + जं = पयोजं
पयः + जं = पयोजं
८.
पाथः + जं = पाथोजं
पाथः + जं = पाथोजं
९.
zzअंभः + जं = अंभोजं
zzअंभः + जं = अंभोजं
१०. अप् (singular form of
आपः which is plural)+जं = अब्जं
आपः which is plural)+जं = अब्जं
In sl 1 above the joining is straight forward
In sl nos. 2 to 7 the terminal nasal sound is dropped
before ‘जं’ is added
before ‘जं’ is added
In sl nos. 8 and 9 the terminal visarga (“:”) is
replaced by the vowel ‘ओ’
replaced by the vowel ‘ओ’
In sl no. 10 the ‘प्’ at the end is changed to ‘ब्’ before adding ‘जं’
Note: कमलं is a synonym for water as well as lotus. Therefore कमलं + दं = कमलदं is not
used as a synonym for lotus.
used as a synonym for lotus.
The lotus has its own synonyms apart from those derived as above. The
following verses from Amarakosam give the synonyms of lotus
following verses from Amarakosam give the synonyms of lotus
पद्मं नलिनमरविन्दं महोत्पलम्।
सहस्रपत्रं कमलं शतपत्रं कुशेशयम्।
बिसप्रसूनराजीवपुष्कराम्भोर्हाणि च।
[पद्मं, नलिनं, अरविन्दं, महोत्पलं, सहस्रपत्रं, कमलं, शतपत्रं, कुशेशयं, बिसं,
प्रसूनं, राजीवं,
प्रसूनं, राजीवं,
पुष्करं, अम्भोरुहं]
Adding the suffix ‘दं’ to
the synonyms for water yields synonyms for cloud. For example जलं+ दं = जलदं (means something which gives water. Here it is cloud).
A few common examples of synonyms for cloud derived from synonyms for water are
given below
the synonyms for water yields synonyms for cloud. For example जलं+ दं = जलदं (means something which gives water. Here it is cloud).
A few common examples of synonyms for cloud derived from synonyms for water are
given below
१.
वारि + दं = वारिदं
वारि + दं = वारिदं
२.
जलं + दं = जलदं
जलं + दं = जलदं
३.
वनं + दं = वनदं
वनं + दं = वनदं
४.
नीरं + दं = नीरदं
नीरं + दं = नीरदं
५.
अंबु + दं = अंबुदं
अंबु + दं = अंबुदं
६.
पयः + दं = पयोदं
पयः + दं = पयोदं
७.
पाथः + दं = पाथोदं
पाथः + दं = पाथोदं
८.
अंभः + दं = अंभोदं
अंभः + दं = अंभोदं
Please note that the transformation taking place while adding the suffix
‘दं’ is similar to that of ‘जं’
‘दं’ is similar to that of ‘जं’
Cloud has its own synonyms apart from those derived as above. The
following verses from Amarakosam give the synonyms for cloud
following verses from Amarakosam give the synonyms for cloud
अभ्रं मेघो वरिवाहः स्तनयित्नुर्वलाहकः।
धाराधरो जलधरस्तडित्वान्वारिदोंऽबुभृत्।
घनजीमूतमुदिरजलमुग्धूमयोनयः॥
घनजीमूतमुदिरजलमुग्धूमयोनयः॥
अभ्रं, मेघं, वारिवाहः, स्तनयित्नुः, वलाहकः, धाराधरः, जलधरः, तडित्वान्, वारिदः,
अंबुभृत्
अंबुभृत्
घनः, जीमूतः, मुदिरः, जलमुक्, धूमयोनिः
.
Synonyms for ocean (sea) can be formed by adding ‘धिः’ to synonyms of water. Common examples are :
१.
वारि + धिः = वारिधिः
वारि + धिः = वारिधिः
२. जलं + धिः = जलधिः
३.
अंबु + धिः = अंबुधिः
अंबु + धिः = अंबुधिः
४.
पयः + धिः = पयोधिः
पयः + धिः = पयोधिः
५.
पाथः + धिः = पाथोधिः
पाथः + धिः = पाथोधिः
६.
अंभः + धिः = अंभोधिः
अंभः + धिः = अंभोधिः
पयोनिधिः, पाथोनिधिः, अंभोनिधिः are
some common synonyms for ocean (sea) derived by adding ‘निधिः’ to synonyms
of water.
some common synonyms for ocean (sea) derived by adding ‘निधिः’ to synonyms
of water.
Ocean (sea) has its own synonyms apart from those derives as above:
See the following verses from Amarakosa
समुद्रोऽब्धिरकूपारः पारावारस्सरित्पतिः।
उदन्वानुदधिस्सिन्धुः सरस्वान् सागरोऽर्णवः।
रत्नकरओ जलनिधिर्यादःपतिरपांपतिः।।
समुद्रः, अब्धिः, अकूपारः, पारावारः, सरित्पतिः, उदन्वान्, उदधिः, सिन्धुः,
सरस्वा, सागरः, अर्णवः,
सरस्वा, सागरः, अर्णवः,
रत्नाकरः, जलनिधिः, यादःपतिः, अपांपतिः
The following verses
under ’भूवर्गः’
chapter in Amarakosa list the synonyms for ‘Earth’:
under ’भूवर्गः’
chapter in Amarakosa list the synonyms for ‘Earth’:
भूर्भूमिरचलाऽनन्ता रसा विश्वंभरा स्थिरा।
धरा धरित्री धरणी क्षोणी ज्या काश्यपी क्षितिः॥
सर्वंसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुन्धरा।
गोत्रा कुः पृथिवी पृथ्वी क्ष्माऽवनिर्मेदिनी मही ॥
विपुला गह्वरी धात्री गौरिळा कुम्भिनी क्षमा
जगती रत्नगर्भा सा भूतधात्र्यब्धिमेखला ॥
भूः, भूमिः, अनन्ता, रसा, विश्वंभरा, स्थिरा, धरा, धरित्री, धरणी, क्षोणी, ज्या, काश्यपी, क्षितिः, सर्वंसहा, वसुमती, वसुधा, उर्वी, वसुन्धरा, गोत्रा, कुः, पृथिवी, पृथ्वी, क्ष्मा, अवनिः, मेदिनी, मही, विपुला, गह्वरी, धात्री, गौः, इला, कुम्भिनी, क्षमा, जगती, रत्नगर्भा, भूतधात्री, अब्धिमेखला
Synonyms for mountain can be derived by suffixing ‘धरः’ or ‘भृत्’
भूः + धरः = भूधरः, भूः+भृत् =भूभृत्
धरा + धरः = धराधरः
क्षोणी + धरः = क्षोणीधरः
मही + धरः = महीधरः,
महीभृत् etc. etc.
महीभृत् etc. etc.
Synonyms for King can be formed by adding पतिः to the
synonyms of भूमिः
synonyms of भूमिः
भू + पतिः = भूपतिः
धरणी + पतिः
= धरणीपतिः
= धरणीपतिः
क्षोणी + पतिः
= क्षोणीपतिः
= क्षोणीपतिः
मही + पतिः =
महीपतिः
महीपतिः
जगती +पतिः =
जगतीपतिः etc. etc.
जगतीपतिः etc. etc.
–oOo–
